Miền Bắc đến tầm tháng 8 là lúc bắt đầu vào mùa na - thứ trái cây khiến nhiều người mê mệt bởi hương thơm và vị hoàn hảo. Nhắc đến na, người ta không thể không nói đến na Đồng Bành - một đặc sản có tiếng ở Lạng Sơn.

Na, hay còn gọi là mãng cầu ta, mãng cầu dai/giai, sa lê, phan lệ chi, (danh pháp hai phần: Annona squamosa), là một loài thuộc chi Na (Annona) có nguồn gốc ở vùng châu Mỹ nhiệt đới. Nguồn gốc bản địa chính xác của loại cây này chưa rõ do hiện nay nó được trồng khắp nơi nhưng người ta cho rằng nó là cây bản địa của vùng Caribe.

Cây na cao cỡ 2–5 mét, lá mọc xen ở hai hàng; hoa xanh, quả tròn có nhiều múi, hạt na có màu đen hay nâu sậm. Hạt có chứa độc tố, có tính làm bỏng da và có thể trừ sâu bọ, chấy rận.

Cây na trồng từ 4-5 năm mới cho quả nên ở ta mới có thành ngữ: "Trẻ trồng na, già trồng chuối", trồng na thì phải đợi lâu mới có quả, còn trồng chuối thì chỉ chưa đến một năm là có quả để ăn rồi.

Ngày trước, người Việt có tục nhuộm răng đen, tôi cũng chưa biết vì sao có tục này, nhưng dân gian, ai có răng đen và đều như hạt na thì được coi là răng đẹp - răng hạt na. Bây giờ chẳng ai còn nhuộm răng đen nữa, nghe nói nhuộm răng đen cũng công phu lắm. Có lẽ ngày trước cả đàn ông và đàn bà đều có thói ăn trầu thuốc. Ăn trầu là một nét đặc trưng của người Việt ngày trước, trầu không, cộng với cau tươi hay cả cau khô, vài lát vỏ quạch (vỏ trắng) hay vỏ đỏ (vỏ ngoài đỏ) đào từ trên rừng về và thường cũng được bán cùng buồng cau, lá trầu không. Thêm một chút vôi nữa, đưa tất cả vào miệng và nhai, người ăn trầu bảo nó thơm lắm, cay cay, chan chát, nồng nồng sinh ra thứ nước mầu đỏ tươi. Các người già răng đã móm cũng vẫn ăn trầu, nhưng phải nhờ tới “cối giã Trầu” mà trong thơ của cụ Nguyễn Khuyến cũng có nói tới hay trong thơ của bà chúa thơ Nôm Hồ Xuân Hương. Trong Quan họ Bắc Ninh còn có cả bài “Mời trầu mời nước” khi khách đến chơi nhà.

Xin được trở lại chuyện na và mùa na.

Trong lá na có một loại ancaloit vô định hình, không có glucozit.

Trong thịt quả na có chứa vitamin C, vitamin A , Mg , K... bên cạnh đó na còn rất giàu B2 và B6.

Lá na chữa sốt rét trong dân gian

Hạt na tán nhỏ dùng trừ chấy, rận.

Thịt quả bổ sung nhiều vitamin, chất xơ rất có lợi cho sức khỏe.

Ở miền Bắc, quả na được phân thành hai loại là na dai và na bở dựa vào đặc tính của quả (sự liên kết giữa các múi với vỏ và giữa các múi với nhau).

Na dai có ưu điểm ăn ngọt, để được lâu, không dễ nát, dễ bóc vỏ, múi na nhằn dễ tróc ra khỏi hột và múi cũng dai hơn. Quả na dai có vỏ mềm, màu xanh, thịt trắng lại ít hạt. Thêm vào đó, na dai được ưa chuộng hơn bởi mùi thơm và vị ngọt sắc nổi bật hơn so với na bở. Nhưng gần đây nhiều người lại quay lại thích ăn na bở, bởi thịt của quả mềm, ngọt và nhiều nước.

Huyện Chi Lăng (Lạng Sơn) được coi là "vựa na" lớn nhất cả nước, nơi này có 2 khu vực trồng na nổi tiếng: na bở ở khu vực thị trấn Đồng Mỏ và na dai khu vực Đồng Bành. Bây giờ rất nhiều vùng cũng trồng na, còn ngày trước ở nông thôn, nhà nào có vườn thì cũng trông vài cây na, cây ổi, cây khế.

Ở miền Nam có mãng cầu dai hay còn gọi là mãng cầu Cấp (mãng cầu Vũng Tàu). Mãng cầu dai chắc, nhiều thịt, ít hột, vỏ mỏng và thơm ngon hơn các loại mãng cầu khác. Những quả mãng cầu Cấp có vỏ xù xì, múi không đều, không mọng, nhưng có mùi thơm và vị chua ngọt rất hấp dẫn.

Khi ăn na cần cảnh giác với giòi

Trời mưa nhiều, nếu những quả na chín kỹ, vỏ có nhiều vảy trắng và vết nứt, ngửi có mùi lạ thì tuyệt đối không nên sử dụng. Bởi na lúc này rất có thể đã bị côn trùng bò vào đẻ trứng sinh giòi… nếu ăn vào có thể khiến bạn bị ngộ độc, đau bụng sau khi ăn.

Không cắn vỡ hạt na

Hạt của quả na có thể dùng để làm thuốc chữa bệnh nhưng lại có độc tố cao. Vì vậy khi ăn na nên cẩn thận, nếu sơ ý nuốt phải hạt thì không sao vì hạt na có vỏ dày và cứng bao bọc, còn nếu cắn vỡ hạt na thì độc tố trong nhân hạt na rất dễ phát huy tác dụng, gây hại cho cơ thể.

Không ăn na còn ương

Sử dụng những quả na chưa chín kĩ hoặc chín nẫu đều không tốt. Trong na chín nửa chừng có chứa chất Tannin, khi chất này kết hợp với thức ăn hàng ngày sẽ tạo ra những hợp chất khiến cho hệ tiêu hóa bị ứ đọng, khiến bạn bị táo bón khó tiêu.

3 nhóm người cần kiêng na để bảo vệ sức khỏe

Người thừa cân béo phì

Na là loại quả chứa nhiều đường, cung cấp nhiều năng lượng nên người thừa cân béo phì không nên ăn nhiều. Nếu ăn một quả na loại 200 – 250g thì cũng tương đương với 1 bát cơm, cho nên nếu ăn nhiều các loại quả ngọt này thì việc tăng cân là chuyện đương nhiên.

Người bị mụn nhọt

Một số người có cơ địa hay bị mọc mụn nhọt, rôm sảy, hay bị chắp lẹo mắt thì cũng không nên ăn nhiều na vì hàm lượng đường cao trong quả sẽ làm tăng lượng đường trong máu, là môi trường thuận lợi cho các loại vi khuẩn phát triển, nhất là tụ cầu - nguyên nhân gây nên tình trạng mụn nhọt, chốc lở.

Người suy thận

Người suy thận cũng không nên ăn nhiều na vì đây là thực phẩm giàu kali, không tốt cho người mắc bệnh cần ăn kiêng.

Ngoài ra, đối với người mắc tiểu đường, đặc biệt là phụ nữ mang thai có tiền sử bệnh tiểu đường thì cũng không nên ăn bởi na có hàm lượng đường tương đối cao.

Cách chọn na ngon ngọt, nhiều cùi ít hạt

Khi chọn na, với những quả na chín nên chọn những quả na vỏ mềm đó là na dai, vỏ cứng là na bở.

Dù là na dai hay na bở, bạn hãy chọn những quả mắt na to, màu trắng ngà, không thâm đen hay nứt nẻ.

Với những quả na có nhiều vết nứt nẻ, va chạm và ở các vết đó có dấu hiệu chảy nước, tuyệt đối không chọn bởi na ăn sẽ không ngon, vị ủng hoặc có giòi.

(theo Gia đình và Xã hội)

Trong tiếng Séc có từ na không nhỉ, tôi lần mò một lúc trên net thì thấy có, nó gọi thế nào? Tôi chép lại, nó là thế này:

Anona šupinatá (šupinatá = có vảy, phủ vảy (cá, rắn, thằn lằn), với quả na thì gọi là mắt na) (Annona squamosa) je tropický strom pěstovaný pro netradičně vypadající ovoce, které je považováno za jedno z nejchutnějších. Zralá dužnina je smetanově bílá, šťavnatě kašovitá a má jemnou, sladce aromatickou chuť. Anona šupinatá je jedním z asi 170 druhů početného, teplomilného rodu láhevník a pro svůj rychlý růst a tvorbu plodů již ve věku tří let bývá někdy součástí zimních zahradách (cz.wikipedia)

Trong tiếng Anh thì chắc là có rồi, nó đây:

Annona squamosa is a small, well-branched tree or shrub[6] from the familyAnnonaceae that bears edible fruits called sugar-apples or sweetsops.(en.wikipedia)

Đất nước Việt Nam hay thật, có bốn mùa, mỗi mùa đều có những thứ hoa quả đặc sản riêng ở các vùng miền, thật đúng là “mùa nào thức ấy”. Những người xa quê lâu ngày vẫn nhớ về cố hương, có khi chỉ đơn giản là vì nhớ đến một thứ quả, hay một món ăn thời còn thơ ấu ở quê nhà.

Hà Nội, ngày 6.8.2019

NKV